Moćni i mudri vizantijski car Justinijan I, jedan od sedamnaest rimskih imperatora poteklih sa prostora današnje Srbije, suvereno je vladao punih 38 godina. Ostao je upamćen po naporima da obnovi i ojača Istočno hrišćansko carstvo, po zakonodavnoj delatnosti (čuveni je zbornik kodifikovanog rimskog prava i propisa koji je nazvan po njegovom imenu), ali i po neizmernoj ljubavi prema supruzi, lepoj i ambicioznoj Teodori. Ništa manju ljubav nije gajio ni prema velelepnom gradu koji je podigao u postojbini, u podnožju Radan planine, gde je rođen oko 485. godine kao Flavije Petar Sabatije.
Ime Justinijan je dobio kad ga je posinio majčin brat car Justin I, inače bez sopstvenog poroda, a na presto je stupio 1. aprila 527. godine, preuzevši neograničenu vlast nad državom i crkvom od svog ostarelog i bolesnog ujaka kojem je, inače, gotovo celu deceniju bio pouzdani oslonac, savetnik i „desna ruka“. Ni sam Justinijan nije imao dece, pa ga je nasledio sestrić. Justin II, koji nije ni izdaleka dosegao veličinu svog prethodnika, jednog od najsjajnijih vladara u dugoj rimsko-vizantijskoj istoriji. Justinijan I je proglašen za sveca i Srpska pravoslavna crkva ga slavi u novembru.

Daleko od Carigrada
Priča o Justinijanovoj zadužbini, Caričinom gradu, vraća nas 15 vekova unazad, u vreme kad je naš drevni zemljak ratovao protiv varvarskih Vandala, Ostrogota i Vizigota u odbrani već zanemoćalog Rimskog carstva, gradio hramove i manastire u slavu pravoslavlja i pokušavao da u ovoj veri ujedini mnogobrojne narode kojima je gospodario. Najveća i najpoznatija crkva iz njegove bogate zaostavštine je, svakako, Sveta Sofija u Carigradu (odnosno Konstantinopolju, sada Istanbulu), kao i ona u Raveni, u Italiji, sa čuvenim, savršeno očuvanim mozaicima. Na jednom od njih se i danas može videti lik naočitog Justinijana, a na drugom njegove krhke, krupnooke žene Teodore koja je, ocenjuju istoričari, značajno doprinela uspešnoj vladavini svog supruga, mada je poticala iz najnižeg staleža i imala reputaciju kurtizane. Budućeg imperatora je upoznala u Carigradu, dok je on još bio šef Justinovih tajnih službi, a ona se već odrekla zanata bludnice i okrenula veri (monofizitskom učenju).
Željan da ostavi trajni trag u rodnom kraju, ali i umoran od dvorskih spletki, Justinijan odlazi iz Carigrada u provinciju, u mirne i pitome predele po strani od glavnih puteva, maštajući o budućem gradu širokih popločanih ulica, sa trgovima i fontanama, palatama i crkvama, kupatilima i lečilištima, freskama i spomenicima…
Na travnatoj zaravni koja se postepeno spušta s jedne strane ka istoku, s druge ka zapadu, na površini od 42.000 kvadratnih metara, oko 530. godine neverovatnom brzinom počinje da se uzdiže Justinijana Prima. Spoljašnji bedem dužine oko 500 metara štiti grad od mogućih neprijateljskih napada, unutrašnji deli naselje na tri celine, koje u sredini spaja forum ili agora, prostrani kružni trg ukrašen carskom statuom, oko kojeg buja javni život grada. Tog spomenika već odavno nema, a i sam trg, obrastao šibljem, današnjim se posetiocima ukazuje samo uz pomoć bujne mašte.
Od nekadašnjih radnjica sa pokrivenim tremovima i lučnim arkadama, gde su zanatlije nudile svoju robu, trgovci glasno pozivali mušterije, a dokoni prolaznici u toplim predvečerjima uživali u mirisu hrane, vina i voća, pretekao je tek pokoji savršen luk od crvene opeke - i hrpa kamenja. Kako smo obavešteni, na tim gomilama su sakupljeni i sortirani ostaci drevnih bedema i pokoje građevine. Arheolozi svakog leta oko mesec dana provedu na ovom lokalitetu, pa pre nego što odu zatrpaju iskopine da bi ih zaštitili do sledeće godine. Nasuta zemlja skriva i veći deo skupocenih podnih mozaika u trobrodnoj bazilici kraj centralnog trga, ali je kamena krstionica ostala nepokrivena.

Unutar gradskih bedema
Od agore glavna ulica vodi u jednom pravcu ka Gornjem gradu, gde su bili smešteni sveštenici i plemstvo, a u drugom, južnom, ka Donjem gradu, obitavalištu plebsa. U pravougaone ulične ploče ponegde su, od duge upotrebe, usečeni tragovi kočija i zaprega.
Na najuzdignutijoj tački Caričinog grada, Akropolju, nalazilo se sedište crkvene uprave, sa kompleksom episkopske palate koja se, po najvišim graditeljskim standardima tog vremena, zagrevala toplim vazduhom preko podnih instalacija, a tu se nalazila i bazilika sa kriptom, kao i velika crkva sa tri apside, atrijumom i krstionicom - jedna od najmonumentalnijih vizantijskih sakralnih građevina na Balkanu. Nažalost, nje više nema, a kakva je bila saznajemo iz opisa istog onog vizantijskog istoričara, advokata i književnika Prokopija iz Cezareje (Prokopija Kesarijskog), koji je beležio Justinijanove ratne pohode, graditeljske poduhvate, ali i dvorske intrige.
Prokopijeva knjiga „O ratovima“ smatra se najvišim dometom ranovizantijske istoriografije i najpouzdanijim dokumentom te vrste u šestom veku. Svojevrsna kritička dopuna ove hronike je „Tajna istorija“ u kojoj piše o „drugoj strani medalje“ Justinijanove vladavine i njegovih najbližih saradnika.
Caričin grad se pominje u četvrtom delu spisa „O građevinama Justinijanovim“, koji je objavljen 554. godine. Zahvaljujući Prokopiju, savremeni arheolozi su uspeli da upotpune sliku o veličanstvenoj metropoli, dragulju ranovizantijske crkvene i svetovne arhitekture nastale na grčko-rimskim uzorima, a antropolozi o svakodnevnom životu koji se tamo odvijao.

Bez oznaka i putokaza
Iskopavanja Caričinog grada započeta su još 1912. godine - o čemu se na samom lokalitetu današnji posetioci mogu obavestiti jedino sa dobro skrivene table na jednom od sačuvanih zidova - a prvi koji je u ruševinama prepoznao Justinijanu Primu bio je Vladimir Petković. I kasnija istraživanja su potvrdila da je zaista reč o važnom crkvenom, administrativnom i vojnom centru koji je car Justinijan podigao u ovom delu vizantijske države.
O njegovom značaju, nažalost, nismo mogli ništa da prosudimo kad smo, nedavno, posetili ovo arheološko nalazište. U stvari, kao da su se lokalne vlasti zaverile da ga što bolje sakriju. Od Leskovca do Caričinog grada ima oko 27 kilometara. Put do Lebana, oko 20 kilometara, dosta je dobar, ali narednih sedam je mestimično u rekonstrukciji, a mestimično teško prohodan makadam. Prolazak kroz selo Prekopčelica bio bi brži i ugodniji da su postavljeni vidljivi putokazi koji namernike upućuju ka nalazištu i da je ulica dovoljno široka da dva vozila mogu da se mimoiđu bez rizika.
Na osnovu mape iz turističkog vodiča pokušavamo da po izlasku iz sela otkrijemo pravo skretanje ka Caričinom gradu, ali to uspevamo tek zahvaljujući usmenom uputstvu ljubaznih meštana. Izlazimo na dobar put, ali smo ponovo nemoćni: levo šuma, desno njive, a gde su ruševine? Opet nam u pomoć priskaču žitelji Prekopčelice i upućuju nas ka stazi koja vodi „od dva stubića“. Sumnjičavo skrećemo na neoznačeni put i tek posle nekoliko stotina metara otkrivamo ostatke drevnog grada. Nigde table, nigde oznaka. Srećom, tu je lokalni istoričar amater sa grupom prijatelja.
Prateći njegova objašnjenja, u rasutim oblicima unutar gradskih zidina prepoznajemo neke od devet dosad otkrivenih bazilika i crkava (navodno ih je bilo dvadesetak). Između temelja srušenih javnih zdanja i porodičnih kuća hodamo na istok ulicom koju su nekada krasili tremovi. Presecamo glavni trg i odlazimo do bazena - cisterne uklesane u kamenu. Ona je, saznajemo, bila povezana sa glavnim vodovodom, dužine oko 16 kilometara, koji je polazio od Petrove gore. Tu je, kaže legenda, jedini izvor pitke vode otkrio izvesni svinjar, po kojem je mesto nazvano Svinjarica.
Izvan bedema koji je opasivao uže gradsko jezgro takođe su se nalazile stambene zgrade i crkve, ali i terme (javna kupatila). Justinijana Prima je imala i kanalizaciju, kao i neki drugi značajni gradovi Rimskog carstva sa kojima je naučnici porede (recimo Efes).

Potraga za zlatnom kočijom
Caričin grad će se ponovo proslaviti u ovom milenijumu, tvrde stručnjaci, u okviru novopokrenute turističke rute „Put rimskih careva“, koja obuhvata još i Sirmijum (Sremsku Mitrovicu), Singidunum (Beograd), Viminacijum (Kostolac), Feliks Romulijanu (Zaječar), Medijanu (Niš), Dijanu (Kladovo) i Trajanovu tablu i most (Đerdap). Takođe, on će biti dogodine predstavljen i na velikoj arheološkoj izložbi „Devet vizantijskih gradova“ u Bonu (Nemačka), najavio je nedavno dr Vujadin Ivanišević, rukovodilac iskopavanja.
Justinijana Prima posebno je očarala francuske arheologe, čiji tim, sa prof. Bernarom Bavanom na čelu, već pune tri decenije sarađuje sa srpskim kolegama. U projekat su uključeni i univerziteti u Parizu, Strazburu i Turu, kao i muzej Luvr. Neki (domaći) zli jezici tvrde da je Francuze privukla legenda o zlatnoj carskoj kočiji koja je ostala u ruševinama Caričinog grada kad je, svega osam decenija po osnivanju, razoren u napadu varvara.

Ostale vestiArhiva